Побједа, Подгорица
Станарското право во добар дел од државите (Германија, Австрија, Јапонија, Данска, Холандија, Финска…) е утврдено со устав. Судот во Стразбур, пак, дозволува тужби на бездомници против сите членки на ЕУ и кандидати, поради бездомништво, несоодветно домување и исклучување, третирајќи го тоа како кршење на основните човекови права.
Политиките за домување на развиена земја се водат според видот на капитализам што постои кај нив… и од типологијата зависи учеството на социјалното домување, односно домување финансирано од државата.
Поранешните комунистички држави не припаѓаат на ниту една од овие типологии, затоа што заради спроведените решенија, тие сè уште се сметаат за транзициски. Сите тие имаат заедничка форма на државна интервенција за социјални станови, освен во Црна Гора, каде што државниот интервенционизам е институционално врзан за високите државни службеници, а општинскиот за вработените во јавни услуги.
Социјалните случаи и другите граѓани имаат право да аплицираат за помал процент на домување во рамките на програмата „Илјада плус”, во кој државата субвенционира дел од станбена камата и најголем процент е резервиран за државните службеници.
Доделување државна помош за државните службеници и официјални лица Србија практикуваше до 2006 година, кога Уставниот суд ја прогласи практиката за неуставна и незаконска.
Во Европската Унија, земји како Данска и Шведска, каде што социјалното домување е достапно за сите, мора да се земат предвид правилата на ЕУ дека државните субвенции не можат да ги примаат членовите на групите со среден и висок приход. Домувањето стана најголема предност за голем дел од населението, како и најголемото финансиско средство во повеќето економии, по законот на британскиот премиер Маргарет Тачер за правото на купување во 1970-тите.
Законот беше последица на станбената криза и во тоа време Велика Британија продаде 1,5 милион општински станови, што се покажа одлично за проширување на конзервативната база на гласачи. На тој начин таа уби два зајаци со приватизација на станбен фонд, го намали јавното трошење и го наполни буџетот со продажба на тие имоти.
Овој систем беше препишан 20 години подоцна од страна на земјите од поранешна СФРЈ, со тоа што Велика Британија им продаде помалку од една третина од имотот на имот на граѓаните, а во бивша Југославија 98 проценти.
Според студијата на Шварц и Сиброк, корпоративистичкиот тип, што е во сила во Данска, Холандија и Германија, ги смета социјалните станови (но не и домувањето) како социјално право; силна стратификација на пазарот; изнајмувањето станови го контролираат јавните организации и даноците на имот се ниски. Проблемот со меѓугенерацискиот јаз е вистински, бидејќи аутсајдери не можат да обезбедат стан на станбениот пазар.
Хипотеките учествуваат со 58,3 отсто во БДП, сопственоста во вкупниот фонд за домување е 47 отсто, а секторот социјално изнајмување 20,7 отсто. Во либералниот тип, кој е во сила во Велика Британија, САД, Канада, Австралија, Нов Зеланд и Норвешка, становите се имот, самопомошта се заснова на пазарот, приходот од оданочување на имотот е голем, но и тие имаат проблем на меѓугенерацискиот јаз. Хипотеките учествуваат со 48,9 отсто од БДП, учеството на сопствениците во вкупниот фонд за домување е 70,1 отсто, а социјалните станови за изнајмување 9,4 отсто.
Во државно-развојниот тип, домувањето (но не и становите) е социјално право, но финансиската репресија ја намалува сегментацијата на пазарот, приватните организации контролираат станови за изнајмување, а даноците на имот се ниски. Хипотеките во БДП учествуваат со 28,2 проценти, учеството на сопствените станови во вкупниот фонд на станови е 58,3 проценти, а социјалните станови за изнајмување 16,8 проценти.
Во фамилистички или медитерански тип, во сила во Белгија, Ирска, Португалија, Шпанија и Италија, становите се семејно социјално добро, но не и уставно право. Се организира непазарна самопомош, а данокот на имот е низок. Хипотеките се 21,6 отсто од БДП, 75,5 отсто од становите се во приватна сопственост и 5,5 отсто од закупнини за социјални станови.
Идеологијата на сопственоста на домот, којашто постои во Европа од 1970 година, е во согласност со фискалната криза на развиените држави за социјална заштита во Европа. Поради побарувачката за хипотекарни заеми, оттогаш цените на недвижностите постојано растат, што доведе до спекулативни балони во Ирска, САД, Велика Британија, Грција, Шпанија, Португалија. Во Франција, Австрија, Белгија и Германија е забрането хартии од вредност за хипотека (употреба на средства како хипотека, извоз и заем за автомобили), при што цените на недвижностите се зголемуваат помалку отколку во земјите со помалку цврсти прописи во оваа област.
Во обид да им се обезбеди на сите граѓани право на домување, Европската повелба беше донесена во 1961 година и ревидирана во 1996 година. Таа ги обврзува државите да спречуваат или да намалат бездомност и да ги направат трошоците за домување прифатливи за луѓе кои немаат доволно ресурси, но е констатиран недостиг од политичка волја да се спроведе тоа.
Каква е состојбата во Црна Гора?
Во Црна Гора, правото на стан не е уставна категорија. По приватизацијата на станбениот фонд, останаа помалку од два проценти од становите, или 744 станови општински имот. Според Националната стратегија за домување од 2011 до 2020 година, нема државни живеалишта, а им се помага во решавање на проблемот со домувањето со закон на корисниците на социјална помош, млади без родители, инвалидни лица, РАЕ-популација и раселени лица.
Специфичноста на Црна Гора е експанзија на градба на станови така што, според пописот во 2011 година, имало 121,3 илјади повеќе станови од домаќинства. Стратегијата нема објаснување за ваквата состојба, но документот покажува дека тие не се вознемирени во врска со социјалното домување, што им е оставено на финансиерите од странство.
Се очекува дека вработените граѓани ќе обезбедат домување со хипотекарни заеми со каматна стапка над пет проценти, како и дека општините ќе обезбедуваат парцели и инфраструктура за станови што се градат за вработени во јавни служби преку црногорскиот фонд за солидарност и шест станбени задруги од кои е активен само за вработени во вработените во образованието.
Фондот и задругите формирани од синдикалната организација се финансираат од придонеси и членарини на вработени и странски заеми и комунални услуги што ги даваат општините, а државната интервенција е видлива при субвенционирање на каматната стапка за програмата „Илјада плус” и во доделувањето станови и заеми по привилегирани услови на високи владини службеници.
Во Данска, каде што секој има право на социјално домување, 84 проценти од средствата се обезбедени со комерцијални заеми субвенционирани од државата, 14 проценти со заеми без камати од општините и два проценти со придонеси за станари. Овој вид домување е обезбеден скоро исклучиво од здруженија за домување, од кои има 760. Во Англија, локалните власти поседуваат 55 отсто од фондовите за социјални станови (10 отсто од вкупниот број) и непрофитните здруженија за домување од 45 (осум проценти од вкупниот број).
Главните извори на финансирање за социјални станови се субвенционирани трговски кредити и ослободување од ДДВ. Во Италија има драматичен недостиг на социјални станови, бидејќи има недоволно средства обезбедени преку субвенции и надоместоци за домување врз основа на кирии, што е последица на повлекување на државата од оваа област.
Во Германија грижата за социјални станови им е доделена на општините, станарите од социјални станови се обврзани да плаќаат кирија, а сопствениците на овие станови се општински непрофитни компании. Постојат пет групи даватели на такви станови, општински компании за домување, здруженија за домување, црковни организации, приватни компании за домување и компании во сопственост на фондови.
Акцентот е ставен на индивидуалните субвенции, а по истекот на договорот за социјална закупнина (од 12 до 20 години) сопственикот може да ги изнајми или да ги продаде становите. Во Франција, значајна е улогата на државата во финансирање и субвенционирање на таквите станови и приватниот непрофитен сектор, поддржан со даночни олеснувања.
Во Холандија, државата го остави овој сектор на приватни непрофитни организации, поради што 600 здруженија за домување се соочуваат со проблеми.
Во Шпанија, се грижи јавно-приватниот сектор, кој гради 100.000 станови годишно за „заштитено државно домување”, работи под посебен режим, со силна контрола и ограничување на цените, додека објектите имаат статус на социјални станови за 30 години.
