„Денеска кај нас, утре кај вас”,пораката на еден од транспарентите што неодамна носеа жителите на улицата „Пожешка”, на Баново брдо, во Белград, бранејќи го паркот пред нивната зграда од инвеститори, чија идеја беше да се изградат повеќе недвижнини на таа зелена површина, можеби најдобро ја опишува ситуацијата во која живеат граѓаните на Србија во последните години
Голем дел од нив полека стануваат свесни за фактот дека живеат во земја каде покривот над главата може да се урне преку ноќ, и дека тоа не е заради земјотрес, дека веќе не можат да го користат деловниот простор каде што работеа до вчера, а не е запленет од банка заради хипотеката, дека непознати луѓе би можеле да пресечат дрвја под нивните прозорци без образложение и дозвола, па дури и дека ќе исчезне реката пред нивната куќа, што значи живот за нивниот добиток, а со тоа и за нив.
Зборот инвеститор, што порано се поврзуваше со создавање нови работни места, зголемување на бруто домашниот производ, подобар стандард, во последните години во Србија се повеќе се стекна со негативна конотација, што честопати значи загрозување на имотот, а понекогаш и на животите на граѓаните за профит. Од овие зборови изведена е и нова појава што во Србија зема се поголем залет – инвеститорски урбанизам. Значењето на овој термин може накратко да се објасни како прилагодување или потчинетост на урбаните регулативи и услови на желбите на инвеститорите.
Неказнивост за злоупотреба на јавно добро
Архитектот Драгоjуб Бакиќ овој феномен го нарекува „манипулативен урбанизам”. „Ова значи дека најбаналните махинации, со помош на вработени во општините, ги поседуваат најатрактивните локации и со конвертирање валидни документи за планирање, јавното добро се присвојува на неказнивост”.
Развојот на оваа појава доведе до тоа дека во една земја што преговара за членство во Европската унија, каде правната безбедност се смета за света, сигурно е дека ништо повеќе не е сигурно, само ако има некој кој има доволно пари за да ја спроведе својата намера.
„Сведоци сме дека она што се смета за правна сигурност, што треба да го обезбедат институции и државни органи, апсолутно не постои, и тоа го гледаме во фактот дека инвестициите не се реализираат веќе надвор од урбаните или еколошките правила, туку над сите правила на здравиот разум”, изјави за Ал Џазира Саво Манојловиќ од Здружението за заштита на уставноста и законитоста.
„Ова може да се види од примерот на паркот кај Баново Брдо, каде требаше да се градат згради веднаш до постојната, во паркот што го користеа станарите на таа зграда. Прашањето е кој би можел да дозволи такво нешто. И кога станарите се побунија против таквата идеја, откако дрвјата во тој парк едно утро се исекоа, донесоа некои луѓе со опасен изглед да ги заплашат”, додава Манојловиќ.
Иако го спасија паркот од градење, Манојловиќ вели дека прашањето е што би се случило граѓаните да не биле толку добро организирани, да не биле подготвени секој ден да стражарат, дури и во текот на ноќта и да се спротивстават на притисоците на приватното обезбедување и без поширока поддршка.
Ваквите случаи во последниве години се помалку личат на правило, а не на исклучок. Нивните последици траат со години. Единствено добро е што граѓаните почнаа да се сеќаваат што е солидарност и да се организираат за да го одбранат тоа што им е грижа. Под услов да остане нешто што ќе бранат.
Инвеститори кои прават станови и бездомници
На сопствениците на станови на улицата „Дабjанска” во Белград или оние во „Доситеева” во Нови Сад не им е. Првите се без кров над глава веќе 12 години, откако се распаднаа нивните куќи, кога несовесен инвеститор ги ископа темелите за зграда на соседната парцела. Вторите, од истата причина, се потстанари веќе две години. Интересот на локалните власти за нивните проблеми траеше колку и вниманието на медиумите.
Инвеститорот кој повреди четири семејства во Белград, доби казна затвор во траење од три години, но не и оние што му дозволиле да гради каде што не било безбедно и кои биле одговорни за следење на усогласеноста со прописите на градилиштето.
Од друга страна, кога 12 семејства во Нови Сад доаѓаат да ги посетат урнатините на домовите, тие можат да забележат како одговорните за тоа што се бездомници не се спречени во градењето на она што го започнале порано. Како што беше објавено, тој доби дозвола за градење минатото лето. Значи, една година откако почна со изградба, што ги направи луѓето несреќни.
Сопствениците на зградите на улицата „Херцеговачка”, во белградската населба Савамаала, можат да видат како луксузен станбен комплекс наречен „Белград на вода” изникнува на местото каде што непознати маскирани напаѓачи го украле нивниот имот во организирана акција во една ноќ. Тие се обидоа да ги зачуваат недвижностите во правни постапки, но некои „целосни идиоти”, како што сегашниот претседател на Србија, Александар Вучиќ, ги нарече одговорни за ноќното уривање, се чинеше дека немаат трпеливост да го чекаат судскиот епилог, па затоа го „туркаа” решението со багери. Четири години подоцна, тие се уште се непознати за јавноста, но се чини и за обвинителството.
“Тоа што се случи во Савамаала е самрак на владеењето на правото. Ова значи дека во еден дел од Република Србија некој дошол и ја укинал надлежноста на државата и дозволи маскираните напаѓачи да го преземат законот во свои раце. Тоа е пресвртна точка во која врската помеѓу приватните интереси, па дури и криминалот и државата стана видлива. И се додека не се утврди тоа прашање, не можеме да зборуваме за правниот поредок во Србија”, тврди Манојловиќ.
Не само што приватната сопственост е под напад, туку многу повеќе и тоа што обично се смета за општо добро, како што се реки, зелени површини, извори, насипи. Неформалното здружение „Савски насип” со години го посочува проблемот, како што тврдат, на масовна нелегална градба на насипот во близина на новобелградскиот брег на Сава, што штити десетици илјади луѓе во тој дел од главниот град од поплави. Тие, исто така, посочуваат дека копањето септички јами, што ја придружува изградбата на викендички во овој дел од градот, ги загрозува и изворите од кои се снабдуваат со вода Белграѓани. Изградбата на викендички на насипот трае повеќе од една деценија, онолку колку што сегашните и претходните власти се расправаат за овој проблем.
Фактот дека градежните регулативи во Србија често пати се кршат, и дека дивоградбата ретко се урива, дополнително предизвикува недоверба на граѓаните кога багерите се појавуваат во близина, затоа што знаат дека е сосема сигурно дека инвеститорот, дури и ако ги надминува дозволените димензии, ќе го задржи „вишокот”, без разлика колку ги загрозува соседите.
Кога државата не сака, граѓаните го спроведуваат законот
Саво Манојловиќ од УЗУЗ истакна дека ваквите случаи му кажуваат на секој граѓанин на Србија дека не е нормално ако ги почитува правилата. „Затоа што ако е дозволено да се прекршат прописите за градење, тогаш зошто не можат да се прекршат другите регулативи – сообраќај, животна средина, данок и други. Не можете да изберете кои закони треба да ги следат”.
Ако државата веќе не ги спроведува своите закони, тогаш не треба да се изненадиме кога самите граѓани ќе започнат да го прават тоа. Жителите на селото Ракита на Стара Планина се организираа овој месец и со помош на активисти делумно ги оневозможија цевките што ги постави сопственикот на мини-хидроцентралата во реката што тече низ тоа село.
Така, како што објаснија, тие самите се обидоа да ја спроведат одлуката на Министерството за заштита на животната средина, што, како што велат, пред повеќе од една година наложи на инвеститорот да ги отстрани поставените цевки од коритото. Оваа работна акција беше само дел од долгорочната борба на жителите на Стара Планина и активисти за зачувување на планинските реки во оваа област од инвеститори кои би сакале да градат мини хидроцентрали на нив.
Најновиот во низата спорни случаи е најавената изградба на деловен и станбен комплекс на Кошутњак, против која десетици илјади Белграѓани потпишаа петиција, протестирајќи против планот за детална регулација во кој, како што предупредуваат, се вклучува сечење на шумите на површина измерена на хектари наречена „белите дробови на Белград”.
Иако ова не е последната верзија на планот, граѓаните, подучени од претходните примери на „бетонирање” на зелените области, реагираа насилно и масовно, што ги принуди градските лидери, па дури и претседателот на Србија да се дистанцираат од идејата, тврдејќи дека „на ниту едне нормален човек не им паѓа на памет да ја исече шумата”.
Архитектот Драгољуб Бакиќ, меѓутоа, ја обвинува сегашната влада за забрзаното руинирањ ена престолнината, а за Кошутњак тврди дека е пример за нивната некомпетентност.
Урбанизмот по мерка на на инвеститорите
„Очигледно, инвеститорот има свои визии, без оглед какви се визиите на Белград. Тој, исто така, дава пари и нарачува проект, а потоа градот Белград со своите институции му го градат проектот што тој го сака. И тогаш излегува Кошутњак, каде треба да расчисти 30 хектари шума бидејќи овој господин би направил своја визија за куќи од околу половина милион станбени метри простор, затоа што тој знае дека ќе го продаде со голема добивка. И кој му го прави тоа? Носител на планот е Секретаријатот за урбанизам на градот Белград, односно институцијата градска администрација. Извршител на планот е Урбан институт во Белград, а истиот е потпишан од двајца архитекти, така што по целиот јавен увид и големиот протест на граѓаните и работата на стручната јавност и неколку илјади забелешки, излезе главниот градски планер и рече дека Белград нема никаква врска со тоа и градот стои зад тој проект. И сега треба да веруваме во тоа “, вели овој добро познат експерт, кој со својата сопруга Љилjана со децении работеа на бројни објекти и урбани единици на „Енергопроект “.
На прашањето дали во тоа време се случило компаниите што граделе во Белград да побараат измени во урбаните регулативи за изградба на станбени населби, Бакиќ одговори дека тоа не се случило. “За нас, Урбаниот институт беше угледна институција, чии упатства требаше да ги почитуваме. Не можевме да отстапиме од урбанистички планови. Имаше општи планови, потоа регулаторни планови засновани врз нив, потоа детални урбанистички планови и врз основа на нив урбанистички проекти. Значи, имаше четири фази, каде се почитуваше општата стратегија за развој на Белград “.
Тој додава дека ниту еден од урбанистичките планови не предвидува изградба на половина милион квадратни метри простор за живеење во Кошутњак. “И што прават – прават измени во планот преку ноќ или усвојуваат „лекс специјалис” што ги става сите јавни интереси и потоа го прават тоа што тие го сакаат. Не знам како да застанат на патот кон тоа. Би сакал моите колеги да се спротивстават на таквата пракса, но гледам дека многумина не им пречи да го сторат тоа “, вели Бакиќ.
За Манојловиќ, граѓанскиот активизам е едно од можните решенија. „Сведоци сме дека граѓаните, доколку се добро организирани, доколку се поврзат и покажат солидарност, ја информираат јавноста за нивниот проблем, да најдат соодветна правна помош, можат да бидат господари на сопствената судбина и можат да ги бранат своите права што државата треба да им ги гарантира”.
Сепак, прашање е која е цената на одбраната на тие права и дали истите граѓани ќе ги вратат повторно на крајот. Бидејќи на инвеститорот на кој му беше дозволено прво да изгради нешто, а потоа под притисок на јавноста му е одземена дозволата, со тоа доби причина да побара обештетување, а доколку победи во спорот, надоместокот ќе се исплати од буџетот, а не од џебот на државниот службеник кој донел штетна одлука.
