(автор Димитар Бечев, доктор на науки по меѓународни односи, соработник во Атлантскиот совет и истражувач во Центарот за словенски, евроазиски и источноевропски студии на Универзитетот во Северна Каролина – Капел Хил)
На состанокот на лидерите на ЕУ, Бугарија го блокираше почетокот на пристапните преговори на Северна Македонија заради еден опскурен спор во врска со јазикот и историјата. Тоа е лоша одлука што може да има трајни последици.
Минатонеделниот самит на Берлинскиот процес во Софија имаше бизарна сцена: новоизбраниот премиер на Северна Македонија, Зоран Заев и бугарскиот премиер Бојко Борисов, двајцата ко-домаќини на Самитот, стоеја непријатно на својот подиум во празната просторија, со наместени напнати насмевки додека германската канцеларка Ангела Меркел и шефицата на Европската комисија Урсула фон дер Лајен зборуваа од ТВ-екраните зад нив.
„Берлинскиот процес и неговиот напредок секогаш имаат врска со помирувањето, со надминување на историските тензии и затоа ние природно сакаме овој процес да продолжи”, рече Меркел. „Треба да кажете„ да “во регионот, да се согласувате едни со други. Ова е многу важно “.
Меркел имаше генерална поента, но нејзините домаќини несомнено беа во првите редови во нејзиниот ум додека ги даваше своите забелешки. Двајцата лидери се обидуваа да покажат храбро лице по фактот дека не постигнаа напредок во решавањето на ескалацијата на спорот меѓу нивните две земји, спор што кулминираше со тоа што Бугарија официјално го блокираше почетокот на преговорите за пристапување на Северна Македонија во ЕУ.
Секогаш има неколку спорови што се случуваат на Западен Балкан во исто време, но тој меѓу Бугарија и Северна Македонија е тежок за разбирање, дури и според регионалните стандарди. Во неговата основа е барањето Северна Македонија, според зборовите на министерката за надворешни работи Екатерина Захариева, да признае за своите „бугарски корени”. Друго актуелно прашање е македонскиот јазик: Софија го смета за регионален дијалект на бугарскиот јазик и наместо тоа го нарекува „уставен јазик на Северна Македонија” во билатералните договори. Уште од кога Грција го одобри „македонскиот” во Договорот од Преспа во 2018 година (важен факт што често се занемарува), Бугарите стравуваа дека ЕУ наскоро ќе го следи примерот. Конечно, бугарските власти велат дека се плашат дека Северна Македонија ќе поттикне иредентизам меѓу македонското малцинство во Бугарија, преценето тврдење со оглед на тоа што под 1 отсто од 300.000 жители на Пиринска Македонија (регион во бугарскиот југозападен дел) се самоидентификува на тој начин.
За да се решат овие полемики за минатото (кои датираат од 60-тите години на минатиот век кога сè уште постоеше Југославија), Скопје и Софија формираа заедничка комисија на историчари. Тоа е клучен дел од Договорот за добрососедство и пријателство, потпишан во август 2017 година, на годишнината од Илинденското востание во 1903 година против Османлиите, кое се слави во двете земји. Но, комисијата се покажа како бојно поле за крути национални наративи наместо платформа за продуктивен дијалог. Ставањето историски прашања во центарот на односите меѓу држава со држава, заедно со тврдоглавото инсистирање на Бугарија дека Македонците се всушност заблудени Бугари, се покажа како рецепт за катастрофа.
Непотребно е да се каже дека Северна Македонија не е воодушевена од бугарскиот булинг. Реакциите против Бугарија, сеприсутен негативец во учебниците во земјата, се силни. Со оглед на тоа што ЕУ го држеше на дофат на раката поради таканаречениот „спор за името” со Грција и, неодамна, од инсистирањето на Емануел Макрон за реформа на пристапниот процес, Македонците, разбирливо, се чувствуваат огорчено. Дури и Заев и неговиот заменик Никола Димитров, кои вложија многу за подобрување на врските со Софија, имаа груби зборови за своите соседи. Надежта во Скопје е дека влијателните држави во ЕУ, пред сè Германија, ќе интервенираат за да извршат притисок врз Борисов да се постигне решение. Тоа не е некоја тривијална работа за Заев, чиј политички легитимитет зависи од ветувањето дека ќе ја приближи Северна Македонија кон ЕУ. Во октомври 2019 година, тој одлучи да направи чекор назад и да распише предвремени избори по француското „не” за пристапување во ЕУ. Неговата партија победи на изборите во јули 2020 година, но едвај. За да остане на власт, Заев беше принуден да направи значителни отстапки на албанската заедница, што заедно со Договорот од Преспа и колебливото приближување кон Бугарија, го претвори во непријател за многу етнички македонски националисти.
Домашната политика не е поволна ниту за бугарска страна. Борисов управува во коалиција со Обединетите патриоти, крајно десничарски блок. Неговиот заменик, министерот за одбрана, Красимир Каракачанов, ја предводи групата што, како и главната опозициска сила во Северна Македонија, ВМРО-ДПМНЕ, тврди дека е наследник на историската Внатрешна македонска револуционерна организација. Избори доаѓаат во март 2021 година. ВМРО-Бугарско национално движење на Каракачанов ризикува да не влезе во парламентот, и затоа тој ги има сите причини со националистички мускули да побара политички опстанок. Бугарската социјалистичка партија (БСП), главниот конкурент на Борисов, исто така почна да тропа во патриотскиот тапан. Парламентот усвои меѓупартиска платформа уште во октомври, во која беа изнесени низа барања до Скопје.
Топката е на теренот на Борисов. Бугарскиот премиер е политичар со улична школа, познат по тоа што не сака да ризикува. Тој има незавидна задача да го задоволи имиџот дома, а истовремено да не ја антагонизира Германката Ангела Меркел, која лично инвестираше во европското проширување на Западен Балкан. На Самитот во Софија минатата недела, тој јасно ја пропушти последната можност да изготви компромис што ќе му овозможи да си ја заштити репутација, а ќе и овозможи на Северна Македонија да продолжи со разговорите за пристап. Циркулираше германски нон-пејпер кој нуди креативни решенија.
Вчерашното блокирање не е крај на приказната. Разговорите ќе продолжат и притисокот од Берлин ќе се зголемува. После изборите во Бугарија во март 2021 година и неизбежната реконструкција на владината коалиција, можеби ќе има поголем простор за маневрирање. Дали дотогаш Заев ќе биде на таа позиција во Скопје е отворено прашање.
Во меѓувреме, национализмот и бесот ќе се разгорат. За ова, Бугарија ќе ја сноси главната одговорност.
