Кога на 4 февруари 2004 година беше пуштена во употреба нова веб-страница наречена „ДФејсбук”, никој не ја забележа. Концептот на социјални мрежи тогаш не ни постоеше, а на Интернет доминираа денешните заборавени гиганти, како што е Јаху.
Тогаш немаше ни ЈуТјуб, бидејќи повеќето корисници на интернет во светот во тоа време, а особено на овие простори, немаа доволно брза интернет-врска или доволно брз компјутер за да гледаат видеа на Интернет. Паметните телефони од тоа време беа бавни и незгодно дизајнирани и наменети за бизнисмени.
Петнаесетина години подоцна, Фејсбук е еден од глобалните технолошки лидери, повеќе од четири милијарди луѓе имаат профил на оваа социјална мрежа, а 1,7 милијарди луѓе дневно користат ФБ. Марк Цукерберг, денешен извршен директор и еден од основачите, е „тежок” близу 100 милијарди долари, а само оваа година заработи 41 милијарда.
Ваше право да не кажете сè
Фејсбук не само што придонесе за развој на социјалните медиуми, туку останува најпопуларна мрежа. Втората најпопуларна мрежа – Инстаграм, исто така е во сопственост на Фејсбук. Тука се и Твитер, Снепчет како и моментално мега популарниот ТикТок. Сите овие социјални мрежи ја „туркаат” огромната популарност на паметните телефони и мобилните уреди, што секако резултира со стотици милијарди долари обрт и профит за големите компании.
Социјалните мрежи веќе одамна ги заменија класичните медиуми во западните земји – 38 отсто од Американците и 31 процент од граѓаните на ЕУ изјавија дека исклучиво се информираат преку нивните социјални мрежи или контактите на нив. Во споредба со телевизијата (25 отсто) и печатените медиуми (18 проценти), јасно е дека „вестите на дланка” одамна го презедоа приматот. Така, многу „сериозни” новински куќи и медиуми се принудени да создаваат содржина специјално за социјалните мрежи, така што корисниците ќе можат да ја консумираат „брзо”. Парадоксално е и тоа што многу етаблирани ТВ компании имаат повеќе гледачи на ЈуТјуб отколку на кабелската мрежа.
Таквата популарност на социјалните мрежи и воопшто содржината на Интернет, неизбежно доведе до масовно ширење лажни вести и дезинформации (фејк њуз). Феноменот на „лажни вести” многумина го сметаат за културен и социјален проблем, па затоа е јасно колку всушност влезе во сите пори на општеството. Не требаше долго за политичарите, активистите, но и различните десничарски, екстремистички, па дури и терористички групи и организации ширум светот да ги видат сите предности на онлајн „маркетинг” заради ширење на своите ставови. Постојат и разни хакерски групи, малициозни индивидуи, па дури и редовни маркетинг агенции, кои од убедување или заради профит и пари, создаваат пошироки вести и дезинформации за сите можни теми, од сите аспекти на животот.
Фејсбук, Инстаграм и Твитер се свесни за овие проблеми веќе неколку години и се обидоа, секој на свој начин, да ги запрат или целосно да ги забранат. Сепак, социјалните мрежи се токму тоа – социјални, па затоа е многу тешко да се утврди кој е во право, кој не и кој какви намери има. Затоа социјалните мрежи едноставно забранија одредени видови на содржина – на пр. нацизам, негирање на холокаустот, разни теории на заговор, политичка десничарска пропаганда и од неодамна разни движења против вакцинација.
Сепак, повеќето корисници се сведоци дека и покрај ваквите мерки, екстремни содржини (од двете страни на политиката, и лево и десно), како и многу несакани содржини, како што се разни реклами, содржина која е т.н. мамка за кликови и разни видови онлајн измами, продолжуваат да пристигнуваат на екраните на нашите паметни телефони.
Јасмина Станисављевиќ, економист и експерт за маркетинг, вели дека е многу тешко да се препознаат заканите во денешниот дигитален свет.
– Повеќето од оние на кои им е забранет пристап до мрежи, т.е укинат им е налогот, се повикуваат на слобода на говор, право на мислење и загрозување на политичките и верските слободи. Во овој наш дигитален свет – и економијата полека станува сè повеќе дигитална – не постои вистински начин како некому да му се „одземе збор”. Всушност, и во реалниот живот имаме секакви политички крајности, разни десничари, вербално, како и вистинско насилство, а целиот тој свет штотуку се пресели на екраните на нашите телефони и компјутери, рече Станисављевиќ.
Твитер има брат близнак
Основана во 2018 година, апликацијата Парлер (Parler) (достапна и на iOS и на Android уреди) беше само уште еден „клон” на Твитер, кадешто корисниците можеа да објавуваат краток текст или фотографија, да се следат едни со други и да испраќаат пораки. Практично незабележана, оваа апликација имаше мал број преземања веќе подолго време. И тогаш се случи нешто неочекувано. Американскиот сенатор Тед Круз од Тексас, инаку еден од најпопуларните републиканци и „икони” на десницата во САД, му се придружи на Парлер во 2019 година и го нарече „оаза на слободниот говор”. Наскоро доби три милиони следбеници на оваа мрежа и секој републиканец во САД (и обожавател на претседателот Доналд Трамп) го инсталираше Парлер.
Сето ова не би претставувало проблем, ако Парлер не станеше платформа за најневеројатните теории на заговор за кратко време, но и промовирање на разни екстремни ставови, па дури и отворен расизам.
И Јутјуб го има својот „брат близнак” во десницата – Рамбл (Rumble). Како што наведува самата страница, „Рамбл е платформа што ги почитува вашите права”. Слично на Јутјуб,, корисниците можат да ги закачат своите видеа, да коментираат и да споделуваат објави. За време на пишувањето на овој текст, сите пет најпопуларни видеа на денот на оваа платформа се поврзани со Доналд Трамп и наводната кражба на гласови од страна на Демократите на последните избори.
Покрај ваквите мрежи и апликации, има огромен број веб-страници на кои се собираат луѓе „од маргините на Интернетот” и љубители на теории на заговор. Најпопуларниот е секако AboveTopSecret, страница чие име се кажува „Над државната тајна”. Долги години, оваа страница беше место за теории на заговор за вонземјани, новиот светски поредок, тајни друштва итн. Со доаѓањето на Трамп на функцијата во 2016 година, AboveTopSecret станува централното место на обожавателите на американскиот претседател. Посебно се истакнува корисник по име ‘Th3 Wh17e Rabb17’, кој со години презентира разни теории на заговор и тврди дека е вработен во американската администрација. Овие теории на заговор станаа толку популарни меѓу републиканците и десничарите во САД што самиот Трамп ги објави на својот Твитер профил неколку пати.
Срѓан Антиќ, ИТ експерт, вели дека е многу тешко, ако не и невозможно, да се контролира протокот на информации на Интернет.
– Интернетот потекнува и еволуира од самиот почеток како „мрежа на сите мрежи”. Иако во јавноста често се смета дека постои некаков „прекинувач” со кој Интернетот може да се исклучи или контролира, тоа всушност не е точно. Интернетот е децентрализиран, низ светот има милиони сервери и големи компјутери кои складираат податоци, па дури и ако се „исклучат” цели земји, Интернетот продолжува да работи. Поради оваа технологија и начинот на работа, речиси е невозможно целосно да се отстранат ваквите штетни и екстремни содржини, објаснува Антиќ.
Протерани од сите мрежи
Судбината на интернет-десничарите и „онлајн екстремистите” можеби најдобро ја илустрира случајот на американскиот радио водител и публицист Алекс Џоунс.
Џоунс е уредник на InfoWars, „светиот грал” на теоретичарите на заговор. Американските медиуми го опишуваат Џоунс како „водечки теоретичар на заговор” во светот, а неговата страница како „најголема анти-научна” страница на Интернет. Поради неговите лажни вести, Алекс Џоунс беше забранет практично на сите социјални мрежи – Фејсбук, Јутјуб и Твитер. Откако Џоунс отвори друга страница со иста содржина, NewsWars, експертите на Фејсбук го „обучија” нивниот софтвер да препознава содржина од овие две страници, и ако ги споделите овие линкови на вашиот налог, тој, исто така, може да биде укинат.
Интересно е и тоа што самиот Доналд Трамп се појави во шоуто на Алекс Џоунс во декември 2015 година, а за време на кампањата во 2016 година, Трамп изјави дека „Џоунс има неверојатна репутација и информации и дека тој е – прекрасно момче!”.
