Северна Македонија останува умерено подготвена во областа на економската и монетарната политика. Постигнат е одреден напредок по поднесувањето од страна на Владата на законот за буџет до Собранието, вклучително и одредба за фискално правило. Мерките за спречување на социо-економското влијание од Коцид-19 беа успешно спроведени, се наведува во извештајот на Европска комисија за напредокот на земјава во делот Економска и монетарна полтика.
ЕК оценува дека, сепак, не се спроведени сите претходно препораки и затоа повторно препорачува:
– измена на законот за државна служба за да и се даде целосна независност на Централната банка;
– усвојување на новиот закон за буџети кој вклучува фискални правила, воспоставување независен фискален совет и воведување соодветна сеопфатна среднорочна буџетска рамка;
– обезбедување поддршка на домаќинствата и компаниите преку добро насочени, транспарентни и ефикасни фискални мерки, додека трае закрепнувањето по Ковид-19, а потоа повторно фокусирање на изградба на фискални правила и намалување на долгот.
Во однос на монетарната политика, усогласувањето на правната рамка на земјата со правото на ЕУ е во напредна фаза. Меѓутоа, не е постигнат напредок во понатамошното усогласување на законодавството за целосно обезбедување финансиска и институционална независност на централната банка.
– Целосно независна институција, ослободена од мешање од други овластувања, е од витално значење за да се исполни улогата на централната банка како гарант за монетарната и финансиската стабилност. За време на кризата предизвикана од КОВИД-19, централната банка успеа да ја одржи финансиската стабилност и да обезбеди значителна кредитна поддршка за граѓаните и компаниите, наведува ЕК.
Во однос на економската политика, се нотира дека нацрт-законот за буџет е во собраниска процедура. Нацрт-законот предвидува воспоставување фискални правила, независно тело за фискален надзор и среднорочна буџетска рамка. За дополнително подобрување на транспарентноста и отчетноста на буџетските трансакции, Министерството за финансии на својата веб-страница воведе фискален бројач и фискален календар. За да се консолидира јавниот долг на среден рок, планот за финансирање на забрзувањето на растот 2021-2025 година е во процес на внатрешна консултација со Владата. Тоа бара иновативни начини (на пример – шеми за гаранции, приватизација и извозни средства) за да мобилизираат приватни инвестиции. За да се зголеми извршувањето на државниот буџет, Министерството за финансии воведе механизам за ефикасност на капиталните расходи. Првичниот исход од одговорот на фискалната политика за ублажување на социо-економските последици од пандемијата КОВИД-19 е задоволителен. Мерките предвидени во однос на пакетите за плати и отворање нови работни места се покажаа релевантни и веродостојни.
Програмата за економски реформи 2021-2023 година беше поднесена навреме. Земјата најдобро ги спроведе Политичките насоки усвоени во Заедничкиот дијалог меѓу ЕУ, Западен Балкан и Турција во мај 2020 година. За да ги избере најсоодветните мерки за структурни реформи, земјата почна да развива капацитет за проценка на економската, социјалните и еколошките влијанија на економските политики, стои во извештајот во на ЕК во делот Економска и монетарна полтика.
Поглавје 19: Социјална политика и вработување
Во однос, пак, на европските стандарди за социјална политика и вработување, земјата останува умерено подготвена. Има одреден напредок во периодот на спроведувањето на голем број олеснителни социо-економски мерки за решавање на влијанието на Ковид-19 и зголемување на износот на социјална помош. Имплементацијата на новиот Закон за социјална заштита доведе до мало намалување на стапката на сиромаштија, која останува загрижувачки висока.
Препораките од минатата година не се целосно имплементирани и затоа ЕК препорачува:
-да продолжи имплементацита на активни долгорочни мерки за ниско квалификувани невработени лица, вклучувајќи жени, лица со попреченост и Роми, и да се обезбеди соодветен мониторинг и евалуација на таквите мерки;
– да ги подобри капацитетите на Државниот инспекторат за труд за решавање прашања поврзани со безбедноста при работа и имплементација на систем за следење на појавата на повреди и смртни случаи при работа; зајакнување на социјален дијалог помеѓу работодавачите и работниците;
– да продолжи обезбедувањето помош за сите ранливи групи и поддршка и реформа на системот за социјална заштита со посилна поврзаност со мерките за активирање на вработувањето и со социјалната вклученост.
Трудовото законодавство обезбедува фер и еднаков третман на работниците и релативно добра заштита во случај на отпуштање. Работата на новиот закон за работна сила продолжи преку сеопфатни консултации со засегнатите страни. Капацитетите за спроведување на политиките и законодавството остануваат недоволни. Иако капацитетите на Државниот инспекторат за труд се подобрија со вработување на пет дополнителни инспектори, неговите севкупни перформанси остануваат ниски, забележува ЕК.
Во дело здравје и безбедност при работа, се вели дека продолжи подготовката на нов закон за безбедност и здравје при работа и започна подготовката на стратегија за безбедност и здравје при работа 2021-2025 година. Главниот проблем останува несоодветната примена на постојните одредби содржани во сегашниот закон за работна сила, како и посебните акти донесени од Министерството за труд и социјална политика. Меѓуинституционалната координација и соработка остануваат слаби, а административните капацитети се уште се недоволни за да се обезбеди спроведување на законските одредби. Знаењето на работодавачите и вработените за нивните права и обврски останува ограничено. Обемот на работа на Државниот инспекторат за труд значително се зголеми поради инспекциите поврзани со КОВИД-19. Нема официјални податоци за несреќи при работа. Беше формиран Центар за итни операции за епидемии и јавно здравје во Северна Македонија, се посочува во извештајот.
Постигнат е ограничен напредок во врска со социјалниот дијалог. Социјалните партнери беа активно вклучени во изготвувањето на новиот закон за работна сила. На трипартитно ниво, Економскиот социјален совет редовно се состануваше, главно, за да разговара за пакетите економски мерки поврзани со пандемијата Ковид-19. Не се забележани подобрувања во функционирањето на бипартитниот социјален дијалог и спроведување на колективните договори во приватниот сектор. Немаше значајни колективни работни спорови. Довербата на работниците во капацитетот на синдикатите да функционираат независно продолжува да се влошува. Имплементацијата на законот за мирно решавање на работните спорови останува слаба. Генерално, капацитетите на социјалните партнери остануваат слаби. Од 79 ратификувани Конвенции на Меѓународната организација на трудот, 77 се во сила, без нови конвенции ратификувани во периодот на известување. Одредбите во законот за основно образование и законот за средно образование, кои овозможуваат замена на работници кои штрајкуваат, кои се разликуваат од Конвенцијата на Меѓународната организација на трудот 87 за слобода на здружување и заштита на правото на организација, се уште не се променети.
Во однос на политиката за вработување, се наведува дека стапката на невработеност (15-74) падна на најниско ниво од независноста на земјата на 16,4 отсто во 2020 година, но стапката на неактивност (20-64) се зголеми за 1 п.п. до 29,5 отсто, а стапката на вработеност (20- 64) остана речиси непроменет на 59,1 отсто, со што се документира дека во неизвесниот економски контекст луѓето имаат тенденција да се повлекуваат од пазарот на работна сила и да станат неактивни отколку да бараат работа. Помеѓу 2018 и 2019 година, забележано е значително намалување на невработеноста кај младите и во учеството на младите луѓе кои не се вработени, образовани или обучени, што коинцидира со примената на шемата за гаранција за млади на национално ниво.
Во 2020 година, стапката на невработеност кај младите (15-29) малку се намали за 0,9 п.п. на 29,6 отсто, додека уделот на младите луѓе кои не се вработени, образувани или обучени на возраст од 15-29 години се зголеми за 1,7 п.п. на 26,2 отсто, покажувајќи дека повеќе млади луѓе имаат тенденција да станат неактивни. Двете бројки се уште се значително над просекот на ЕУ и главната мерка за решавање на ова и понатаму е шемата за гаранции за млади. Во 2020 година, повеќе од 25.000 млади луѓе учествуваа во програмата, 5.000 повеќе отколку во 2019 година, со 33 отсто успешност. Северна Македонија ја поддржа Декларацијата за Западен Балкан за обезбедување одржлива интеграција на младите на пазарот на трудот и се обврза да преземе конкретни чекори за постепено подобрување на шемата за гаранција за млади. Ревизијата на нејзиниот План за имплементација на гаранции за млади е планирана за 2022 година.
Треба да се подобрат евалуацијата на ефектите од шемата и следењето на долгорочните перформанси по излегувањето на младите од шемата. Вработувањето на Ромите и на нискоквалификувани невработени и лица со попреченост е поддржано со гарантирана минимална шема за помош. Со цел да се справи со последиците од пандемијата Ковид-19, Владата усвои неколку пакети на привремени социо-економски мерки. Имплементацијата на Акциониот план за вработување 2018-2020 година, кој се однесува на вклучување на ранливите групи на пазарот на трудот, напредува. Беше подготвена Националната стратегија за вработување 2021-2025 година. Продолжи спроведувањето на мерки за непријавена работа според стратегијата 2018-2022 година за формализирање на неформалната економија. Моделот за професионални перспективи беше дополнително развиен со дополнителни 15 нови описи на работните места, со што вкупниот број достигна 60.
ЕК препорачува да се зајакне капацитетот на Агенцијата за вработување и нејзината соработка со Центрите за социјална работа треба. Бројот на Роми кои имаат корист од активни мерки за вработување е 241 од вкупно 6303. Критериумите за учество во активни шеми за вработување треба да се прегледаат за да се обезбеди зголемено учество на ранливите луѓе, вклучително и Ромите.
Постигнат е ограничен напредок во областа на социјалната вклученост и заштита. Имплементацијата на реформите што произлегуваат од новиот закон за социјална заштита се во тек, вклучувајќи гарантирана минимална помош за оние чија заработка е погодена од Ковид-19. Вкупната стапка на луѓе кои живеат во сиромаштија беше 21,6 отсто, а над 448 илјади луѓе живеат под прагот на релативна сиромаштија. Уделот на луѓе кои живеат под ризик од сиромаштија или социјална исклученост беше многу висок и изнесуваше 39,9 отсто, што покажува тренд на опаѓање, но останува речиси двојно поголем од просекот на ЕУ-27. Коефициентот Gini што ја мери нееднаквоста во распределбата на приходите изнесува 30,7.
Потребни се дополнителни напори, особено со распределба на соодветни човечки ресурси, за целосно воспоставување систем за мониторинг и евалуација на социјалните услуги. Капацитетот на центрите за социјална работа останува слаб. Не постои соодветен централизиран ИТ систем, кој ги поврзува централното и локалното ниво, за да се следат шемите за социјална помош. Малку е направено за децентрализација на социјалната помош.
Имплементацијата на националната стратегија 2018 за 2018 година за деинституционализација е во тек. Продолжи преселувањето на децата и возрасните од институционална грижа во згрижувачки семејства или домување во заедница. Донесено е законодавство потребно за испорака на услуги релевантни за лицата со попреченост, како што се домашна нега, лична помош, поддршка за живеење и грижа за одмор. Усвоена е методологијата за лиценцирање и определување на трошоците за социјални услуги и 20 нејавни даватели на социјални услуги се лиценцирани до март 2021 година.
За еднаквост меѓу жените и мажите при вработување и социјална политика, според Глобалниот извештај за родова нееднаквост од 2021 година, еднаквоста се подобри бидејќи Северна Македонија постигна 0,715 (во споредба со 0,635 оценки во 2020 година, 1,00 паритет). Во Глобалниот извештај за родова нееднаквост за 2020 година, имаше разлика од 12 отсто во платите во 2019 година. Во 2020 година, стапката на вработеност (20-64) за мажи беше 68,9 отсто, во споредба со 49 отсто за жените, што резултираше со висока разлика меѓу половите во вработувањето од 19,9 проценти поени.
Законот за заштита од вознемирување на работното место е воспоставен и започнаа активности за ратификација на Конвенцијата на МОТ за насилство и малтретирање. Податоци за инциденти на сексуално вознемирување на работното место или систем за истражување на такви инциденти не постојат. Според Законот за здравствено осигурување, жените треба да работат најмалку шест месеци кај ист работодавач за да имаат право на породилно отсуство. Се преземаат мерки за зголемување на капацитетот за грижа за деца и предучилишните капацитети, што треба да им помогне на жените да се вратат на работното место. И понатаму постојат и родови стереотипи и родови разлики во платите.
За недискриминација при вработување и социјална политика, се наведува дека Законот за спречување и заштита од дискриминација беше донесен на 30 октомври 2020 година и беше назначена новата Комисија за заштита од дискриминација. Новата Комисија презеде над 90 случаи на дискриминација од претходната Комисија и прими 4 нови приговори.
Претприемачка и индустриска политика – Северна Македонија е умерено подготвена во оваа област. Постигнат е одреден напредок во зголемувањето на финансиската поддршка за компаниите, првенствено за да ги поддржат да го надминат штетното влијание на пандемијата Ковид-19. Земјата разви список од 370 парафискални давачки како прв чекор кон нивната рационализација.
Бидејќи препораките од минатата година не беа имплементирани, во наредната година на земјата и се препорачува:
– консолидирање на институционалната структура и мандатите на јавните тела за да се обезбеди ефикасна имплементација, следење и евалуација на стратегиите и мерките на политиката;
– да продолжи со имплементација, проценка и обнова на стратегијата и акциониот план за формализирање на неформалната економија, со посебно внимание на компонентата на деловното опкружување;
– да се развијат мерки за зголемување на капацитетот на домашните компании да се интегрираат во глобалните синџири.
Принципите на претприемачката и индустриската политика се инкорпорирани во неколку стратешки документи под надлежност на различни национални власти. Планот за економски раст (ПЕК) останува најважната хоризонтална листа на мерки со најголем јавен буџет и обем. ПЕК допрва треба да вклучува показатели за влијание и да спроведе систематска евалуација на минатите интервенции. Другите стратегии во оваа област немаат конзистентни механизми за евалуација, редовна проценка на влијанието и навремено редизајнирање за да ги одразат реалните потреби на бизнисите. Јавните тела со преклопувачки и спротивставени мандати ја прават институционалната поставеност комплексна и ресурсите неефикасни. Стратешката визија за привлекување странски инвестиции, за поддршка на иновации и извоз е нејасна, бидејќи релевантните стратегии се истечени.
Од појавата на Ковид-19, Владата воведе шест пакети специјални мерки за поддршка на бизнисите и граѓаните да се справат со влијанието на здравствената пандемија во вкупен износ од околу 1,2 милијарди евра. Мерките за деловна поддршка соодветно им помогнаа на компаниите кои претрпеа пад на приходите или им беше забрането да работат. Најголем дел од средствата беа потрошени за субвенционирање на платите на вработените и еднократен трансфер на готовина во најпогодените индустрии. Банката за развој распредели 44 милиони евра заеми со нулта камата на мали и средни компании со цел зачувување на ликвидноста и работни места.
Мерките за формализирање на неформалната економија продолжуваат да даваат резултати, но треба да се зајакнат за да се воспостават еднакви услови за игра меѓу фирмите. Се уште се случуваат чести промени во регулаторната рамка што ги засегаат бизнисите. Консултациите со бизнисите треба дополнително да се подобрат. Преземени се првични чекори за рационализација на парафискалните давачки. Сепак, нерамномерното спроведување на деловните регулативи и неусогласеноста на вештините на пазарот на трудот се уште претставуваат пречки за водење бизнис.
За инструментите на политиката, ЕК препорачува одредбите од Директивата за задоцнето плаќање што се однесуваат на обврските за плаќање на јавните тела, да бидат целосно усогласени со правото на ЕУ.
Севкупно, јавното финансирање за мерки за поддршка на бизнисот дополнително се зголеми во 2020 година во споредба со 2019 година, главно како последица на помошта што беше обезбедена за време на пандемијата Ковид-19. Грантовите доделени како пост-инвестициски бонуси според ПЕК имаат сомнително влијание врз конкурентноста на поединечни фирми, и потенцијално ја нарушуваат пазарната конкуренција. Владата прими неколку апликации врз основа на Законот за стратешки инвестиции. Треба да се разјасни целта на политиката и дискреционата моќ на Владата да доделува јавни средства за високи буџетски инвестиции.
Беше забележан одреден напредок во областа на пристапот до финансии. Потпишан е договор со Европската инвестициска банка за нова кредитна линија од 100 милиони евра за деловни активности. Генерално, банкарското кредитирање останува главен извор на финансирање на приватниот сектор. Други финансиски инструменти како што се факторинг и лизинг остануваат умерено користени.
Севкупно, седум проекти беа финансирани од Фондот за развој на претпријатија и иновации и осум проекти имаа корист од програмата за конкурентност на на мали и средни претпријатија, откако се формирани овие инструменти. Потребни се напори за подигнување на свеста на приватниот сектор за тоа како подобро да се искористат другите финансиски инструменти на ЕУ во оваа област. Министерството за економија ги започна подготовките за учество во Програмата за единствен пазар, се наведува во извештајот на ЕК за напрдокот на Северна Македонија, во делот за економска и монетарна политика, социјална политика и вработување и претприемачка и индустриска политика.
